Мова  i лiтаратура вельмi цесна звязаны памiж сабой, стагоддзямi перапляталiся нябачнай стужкай зносiн памiж людзьмi. Таму i патрэбна дапамагаць вучням зразумець прыгажосць роднай мовы на прыкладах цудоўных майстроў слова –  беларускiх пiсьменнiкаў. Якi разнастайны матэрыял можа  знайсцi настаўнiк на  старонках  «Вясёлкi»! Канкрэтныя прыклады.

Яўгенiя Янiшчыц «Мова»

Чую тваю жаўруковую музыку

У скошаных травах мурожных.

Мова! Як сонца маё беларускае,

Ты свецiшся словам кожным.

Цябе i заворвалi, i закопвалi.

I ўсё ж нашы продкi праз гора

Данеслi да нас цябе,

Родную, цёплую,

Жывую i непаўторную.

I калi ты мяне толькi паклiкаеш,

Памру за цябе без енку.

Нашу я любоў да цябе вялiкую

У сэрцы сваiм маленькiм.

Мiкола Мятлiцкi «На мове роднай»

Не проста ў словы я гуляю –

На мове роднай размаўляю.

У час свiтальны, вечаровы

Кажу пяшчоты цёплай словы:

–  Дзень добры, сонейка над гаем!

Свяцi ярчэй над родным краем,

Гукай вясну з зямной далечы…

Вiтанне шлю, марозны вечар!

Ты запалi ў нябёсах зоркi,

Няхай збяруцца на вячоркi,

Чаруюць нас красой нязводнай…

Я гавару на мове роднай.

На  ўроках  навучання  грамаце, акрамя надрукаванага  ў падручнiку, можна  выкарыстоўваць  i  iншыя творы  беларускiх  аўтараў,  якiя  нададуць  уроку  навiзну,    нестандартнасць. Можна ўзгадаць казку Васiля Вiткi «Азбука Васi Вясёлкiна».

Рашыў Вясёлкiн Вася:

–  Сам адкрываю школу.

Збiраю ў першым класе

I птушак, i жывёлу,

Усiх звяроў на свеце.

I вы прыходзьце, дзецi.

У мяне такая кнiжка ёсць,

Што рады будзе кожны госць.

Я лiтары вам пакажу,

Пра ўсе малюнкi раскажу.

Потым настаўнiк неаднаразова можа звяртацца да Васi Вясёлкiна як вядучага разнастайных рубрык часопiса «Вясёлка» i прапаноўваць выканаць заданнi, якiя друкуюцца ў «Школцы «Вясёлкi».

На  старонках  «Вясёлкi»  друкуюцца  казкі  Уладзіміра    Лiпскага «Вясёлая азбука». Яны дапамогуць вучням у вывучэннi асноў мовы.

Уладзiмiр Лiпскi «Вясёлая азбука» (урывак)

А i Б iгралi на трубе

Аднойчы з азбукi Антося адляцелi А i Б.

Барбос брахаў, бiў у бубен аб бядзе.

Антось адмовiўся ад абеду, абуўся, апрануўся.

Барбос з бiноклем бегаў пад балконам.

Адшукваць А i Б Антось i Барбос адправiлiся ў Афрыку.

Антось –  на асле. Барбос –  на бабры.

Ах, Афрыка! Антось аб’еўся ананасамi, Барбос –  бананамi. А i Б не

адшукалi.

У адчаi аблачынкай аб’яву адправiлi: «Хто бачыў А i Б?»

Акiян аглядаюць акулы.

Балота баламуцяць бегемоты.

Авечка адуванчык абдзьмухвае.

Арол акуляры адразу адрамантаваў.

Бусел, буслiха, бусляняты буслянку аглядаюць.

Алень алешнiк акуратна азiрае.

Барадаты баравiк у бары блукае.

Антось на асле астравы аб’язджае.

Барбос на бабры берагi абплывае.

А ў аўторак апоўднi А i Б iгралi на трубе.

А –  акала, а Б –  бэкала.

З  поспехам  можна  выкарыстаць  i  творы  iншых  аўтараў.  Варта толькi ўважлiва пазнаёмiцца са зместам часопiса.

*  Дзеля замацавання пройдзенага матэрыялу вучням можна прапанаваць  папрацаваць  з  сiнонiмамi  i  антонiмамi,  метаграмамi  i акразагадкамi. Часопiс вельмi багаты на такiя заданнi. Прапаноўваць такiя заданнi можна:

–  падчас арфаграфiчных хвiлiнак на кожным уроку мовы;

–  для правядзення слоўнiкавай работы;

–  для распрацоўкi iндывiдуальных заданняў для вучняў;

–  калi  вучнi  выпiсваюць  часопiс,  яны  самi  могуць  знайсцi ў  «Вясёлцы»  некалькi  загадак  або  анаграм,  каб  прапанаваць аднакласнiкам  у  час  арфаграфiчнай  хвiлiнкi  цi  слоўнiкавай  работы. Але настаўнiку трэба абавязкова перад урокам пракантраляваць, якiя заданнi падрыхтавалi дзецi, каб гэты этап урока не зацягнуўся i вучнi не страцiлi да яго iнтарэсу;

–  падчас  падрыхтоўкi  вучняў  да  алiмпiяд  i  рэспублiканскіх конкурсаў.

* Пашырэнне слоўнiкавага запасу вучняў. Як вядома, чалавек лепш валодае мовай, калi мае магчымасць паказаць сябе ў цiкавай практычнай дзейнасцi. Часопiс  даволi  часта  друкуе  разнастайныя моўныя  гульні, красворды i рэбусы, якiя не толькi развiваюць мысленне, але i спрыяюць узбагачэнню мовы вучняў.

Прыкладам можа служыць «Наш тлумачальны слоўнiк»:

Вернiк –  чалавек, якi верыць у Бога.

Дойлiд –  архiтэктар («Вясёлка» № 8\2008).

Вельмi  карысны  таксама  красворд  «Рэдкiя  словы» (№  3,  4,  7, 8\2008) i iншыя заданнi.

Лiчылкi –  жанр народнай творчасцi. Iх завучванне  развiвае памяць вучняў.  I  нават  у  спрэчнай  сiтуацыi,  каб  пазбегнуць  непаразумення сярод вучняў, можна прапанаваць iм паклiкаць на дапамогу лiчылку. Час  ад  часу  можна  праводзiць  «Турнiр  знаўцаў  лiчылак»  (або скорагаворак),  у  якiм  дзецi  паспаборнiчаюць  памiж  сабой  у  веданнi лiчылак цi твораў iншых жанраў.

Еўдакiя Лось «Ад дуба да дуба»

Ад дуба да дуба,

ад зруба да зруба,

ад палкi да палкi,

ад галкi да галкi!

Лiчыся, лiчыся,

iмчыся, iмчыся,

ад дуба да дуба,

як жолуд, кацiся.

Хавайся ў крапiве,

у градзе– барадзе, –

знайду хоць дзе!

Авяр’ян Дзеружынскi «Апа, рапа, уп!»

Апа, рапа, уп!

Мы гатуем суп

У вялiкiм чыгуне.

Хочаш еш,

А хочаш –

Не.

Суп булькоча

Цераз край,

Хто варыў –

Уцякай!

Мiкола Чарняўскi «Хомка– хамячок»

Хiтры хомка– хамячок

Схамянуўся i –  маўчок.

Ён маўчыць,

Маўчаць ён рад –

Рот паўнюсенькi зярнят.

Ты таксама

Не маўчы:

Колькi нас тут –

Палiчы.

Анатоль Зэкаў «Лiчылка»

Сядзелi на ганку

Iра, Даша, Янка,

Люда, Дзiма, Коля,

Надзя, Зiна, Оля,

Косця, Пеця, Саша,

Толя, Юра, Маша,

Галя, Вера, Клiм…

Ты iдзеш за iм!

Знаёмства з лiтаратурнымi творамi розных жанраў «Вясёлка» дорыць сваiм чытачам творы добрага мастацкага густу. Неабходна паказаць   прыгажосць твора дзецям i стварыць умовы для разумення iмi галоўнай думкi. Вось на якiх момантах можна засяродзiць увагу вучняў, працуючы над апавяданнем:

1. Хто аўтар апавядання? Як гучыць назва апавядання? Як вы яе разумееце?

2. Пра якiя падзеi iдзе расповед? Калi адбываецца дзеянне?

3. Назавiце дзеючых асоб. Што вы пра iх даведалiся?

4. Што адбывалася з героямi? Як яны сябе паводзiлi?

5. Хто з герояў вам спадабаўся i чым асаблiва?

6. Якiя думкi ўзнiкалi ў вас у час чытання апавядання?

7. Якая галоўная думка твора? Падумайце: пра што хацеў сказаць аўтар чытачам?

Падчас  знаёмства  вучняў  з  лiтаратурным  жанрам  казкi    можна прапанаваць творы з «Вясёлкi», якiя ў займальнай форме дапамогуць пасябраваць з гэтым жанрам. Вось некалькi прыкладаў:

Эпiграфам  да  ўрока  працы  над  казкай  можа  служыць  урывак  з казкi Васiля Вiткi «Казкi i краскi»:

З чаго пачынаецца сонечны дзень?

Вядома, што з новае казкi.

Зiрнiце, ледзьве крануўся прамень

Лясной серабрыстае краскi.

А вось па якiм плане можна працаваць над казкай:

1. Як называецца казка? Хто яе аўтар? 2. Як вы думаеце, якая яна: павучальная,  гераiчная,  гумарыстычная? Калi не, падбярыце iншае слова.
2. Назавiце герояў казкi.
3. Якiя прыгоды з iмi адбываюцца?
4. Як вы думаеце, як ставiцца аўтар да сваiх герояў?
5. Якая галоўная думка казкi? Чаму гэта казка вас навучыла?
6. Знайдзiце ў тэксце словы i выразы, якiя хочацца запомнiць.

У бібліятэчцы «Вясёлкі» можна знайсці цудоўныя казкі Уладзіміра Ліпскага,  Міколы  Маляўкі,  Уладзіміра  Мазго,  Алены  Масла,  Алеся Бадака, Анатоля Бутэвіча, Раісы Баравіковай, Анатоля Зэкава, Алеся Карлюкевіча, Расціслава Бензярука.

Эпiграфам да  вывучэння  верша  можа  служыць  верш  Петруся Броўкi:

Паэт, часоў сваiх дазорца,

Скарб у паэзiю нясi.

I ты –  вянка жывога творца,

Калi хоць кветку дадасi.

Каб часу новага паэты

Маглi цябе ў свой круг прыняць,

Аддаючы iм эстафету,

Май сiлу i сваё дадаць.

Працуем над вершам:

1. Назавiце аўтара верша, яго загаловак.
2. Якi настрой ён у вас выклiкаў? Якiя пачуццi ўзнiклi?
3. Як вы думаеце, пра што хацеў сказаць паэт?
4. Якiя  словы  i  выразы  выбраў  аўтар,  каб  мы  лепш  уявiлi  сабе прыроду i герояў твора?
5. Што спадабалася ў вершы?
6. Разгледзьце  малюнкi  да  верша,  змешчаныя  ў  часопiсе.  Якiя малюнкi да верша прапанавалi б асабiста вы?

Гэта прыкладныя пытаннi  для  аналiзу  лiтаратурных  твораў. Яны могуць  вар’iравацца  ў  залежнасцi  ад  ходу  разважанняў  настаўнiка  i дзяцей.